خوانش فیلم پریدن از ارتفاع پست
ژاک لاکان در تئوری روان کاوی خویش از سه نظم و حیات نفسانی صحبت می کند: نظم خیالی، نظم نمادین و نظم واقعی که هویت روان انسان را تشکیل می دهند. ما برای شناخت محکوم به وجود دیگری هستیم که در نظم خیالی یا تصویر از سوژه نه خود سوژه آغاز می شود اما از طرف دیگر از نفس و خود واقعی مان دور می شویم.
این تئوری دست مایه فیلم پریدن از ارتفاع پست شده است. هر چند دوربین نتوانسته همراه با فیلم نامه تشخص و زبان گفتاری لازم را پیدا کند اما بازی خوب بازیگران بسیار یاریگر روایت بوده است. در سکانس آغازین نهال با خبر می شود جنینی که انتظار داشته به دنیا بیاید و شادی زندگیش شود مرده است و آرزویش نابود می شود. نهال برای یافتن تسلا و آرامش با تک تک نزدیکانش تماس می گیرد اما هیچ کدام فرصتی برای شنیدن حرفهایش ندارند و نهال به یک باره متوجه می شود تما کسانی را که نزدیک به خودش احساس می کرده و با آنها هویت می یافته (همسر، مادر، دوست) در لحظه ی نیاز نمی توانند همراهش باشند و در اصل خیالین بودن این خود جمعی برایش آشکار می شود. عزیزانش تبدیل به دیگری می شوند که نهال تا امروز برای همراهی با آنها وجود خودش را سرکوب می کرده است او تصمیم می گیرد شورش کند علیه این من نفسانی که به واسطه ی دیگری شکل می گیرد. نهال می خواهد با خود واقعیش روبرو شود و آن را زنده سازد. او شورش می کند علیه نظمی که همسرش برای خوشبختی آنها طراحی کرده است، دیگر نمی خواهد قطعه ی گم شده همسرش باشد تا با یکدیگر کامل شوند. همسر نهال الگوی کاملی از نظم خیالینی است که ژاک لاکان تعریف می کند. امر خیالین به این صورت است که انسان به لحاظ حرکتی ناقص بدنیا می آید؛ کودک در 6 ماهگی با نگاه به آینه یا دیگری سعی در تکمیل حرکات خود دارد. با نگاه به دیگران و یافتن حرکات منظم و دقیق مثل آنها کامل باشد و این شروع پیدایش من یا نفس در کودک است؛ در سنین بزرگی هم نفس این خصلت را از دست نمی دهد و سوژه می کوشد کامل تر شود و وحدت بیشتری پیدا کند در واقع من مطلوب هسته امر خیالی است و مبتنی بر آرزومندی است. ژاک لاکان امر خیالی را خوار می شمارد و بیان می کند دوران مدرن نماینده امر خیالی بشر است زیرا مشغول خود و تسخیر جهان به دست خود یا آفریده های خود است.
بابک همسر نهال نمونه بارز انسانی است که به دنبال من مطلوب امر خیالی است و برای تصحیح و مطمئن بودن از رفتارش خود را با جمع مقایسه می کند و معتقد است نهال بیمار است و باید به دکتر برود زیرا نهال خلاف جهت دیگران حرکت می کند (ارجاع به دیالوگهای مربوط به رانندگی در بزرگراه) به معنای در من آینه ای ژاک لاکان که با نگاه به آینه و یا آینه نمادین همان دیگری سعی در تصحیح و اصلاح خود دارد نهال را مقایسه می کند و چون همانند او نیست پس نیاز به درمان دارد. تا با واقعیت زندگی یکی شود اما در اصل تمام چیزهایی که ما معمولاً واقعیت می نامیم از زبان گرفته تا قانون تمام ساختارهای اجتماعی امر نمادین حوزه ای است که ما در آن به عنوان بخشی از جامعه ی انسانی قرار می گیریم زیرا هیچ نشانه ای را فارغ از نشانه ای دیگر تعریف نمی توان کرد. در اصل زبان این جهان را می سازد و اگر چیزی وارد زبان نشود دیگر تعریفی نمی تواند داشته باشد؛ نهال در اولین قدم بر روی تلویزیون خانه آب می ریزدسوزاندن رسانه ای که تعریف چگونه زیستن، پوشیدن و خوراک خوردن را در زبان نمادین القا می کند و مخاطبیق رسانه برای متحد شدن با خود جمعی سعی در اجرای آنچه بر آنها دیکته شده است می کنند. بنابر خوانش اسلاوی ژیژک از لاکان در رابطه بین سوژه و اجتماع همواره نقطه ی گزینش اجباری وجود دارد. در چنین نقطه ای اجتماع به سوژه می گوید تو برای انتخاب آزادی، اما به شرطی که چیز درست را انتخاب کنی؛ اما اگر راه نادرست را انتخاب کنی آزادی انتخاب را از دست خواهی داد. و نهال با خریدن لباس چهار و نیم میلیون تومانی همسرش را متوجه این آزادی غیر واقعی می کند. نهال خود همانند جنین می شود که دیگر تصمیم ندارد در این نظم نمادین متولد شود و ثمری داشته باشد او می خواهد خودش باشد اما به گفته ژاک لاکان خود موثر هیچ چیز نیست مکانی خالی است زیرا تنها به واسطه دیگری ما می توانیم معنا یابیم اما نهال این هیچ را ترجیح می دهد به خود نفسانی که به واسطه ی دیگری شکل گرفته و او را مجبور به سرکوب خواسته هایش کرده به همین دلیل خانه ی جدید نهال خالی است و او میهمانانش را به دیدن این هیچ دعوت می کند اما دیگران طاقت روبرو شدن با این حقیقت را ندارند و به همین دلیل حقیقتی را که نهال بر آنها گشوده است بالا می آورند زیرا به امر خیالین عادت کرده اند. در آخر نهال خود را همانند جنین در شکم مادر در خانه حبس می کند به نوعی خود را از جامعه ایزوله کرده است اما هنوز دیگری هست که به واسطه نهال خود نفسانیش تعریف می شود.
اگر نهال نباشد همسر و والدینش قسمتی از خوشبختی و زندگی خود را از دست می دهند آنها برای تکمیل امر خیالین خود با ایجاد حفره ای در در خانه او را به زور از خانه بیرون می کشند همانند عمل سزارین که جنین از شکم مادر بیرون کشیده می شود تا مادر و کودک آسیب نبینند زایمان زودرس برای حیات جامعه، و نهال ناراضی از این تمدن و انسانیت در بیمارستان بسته ی می شود به گفته ژاک لاکان (بدون دیوانگی انسان باز شناختنی نیست، آدمی اگر در خود جنون را چون حد آزادی اش همراه نداشته باشد، دیگر نمی تواند انسان باشد).
صفیه اثنی عشری
منابع:
احمد زاده، شیده، بررسی نشانه شناختی نگاه آینه در فیلم اسرار حروف، فرهنگسان هنر 1388
احمدی، بابک، مدرنیته و اندیشه انتقادی، نشر مرکز 1373
ژیژک، اسلاوی. امر واقع لاکانی، ترجمه ی مهدی سلیمی. انتشارات رشد آموزشی.
ژیژک، اسلاوی، از نشانگان خود لذت ببرید. ترجمه فتاح محمدی. نشر هزاره سوم 1390
